Bölgenin konumu, sınırları ve komşuları: Yurdumuzun en doğusunda yer almaktadır. Bölgemiz alan olarak ülkemizin %21’ini kaplamaktadır. Yüz ölçümü bakımından 1.sıradadır. Kuzey-güney yönünde en geniş alan kaplayan bölgedir. (Bu nedenle enlem farkı en fazla olan bölgedir). Bölge doğuda Gürcistan, Ermenistan, Nahcivan ve İran, güneydoğuda Irak ile komşudur. Marmara ve Ege Bölgeleri dışında tüm bölgelerimiz ile komşudur. Suriye dışındaki bütün doğu komşularımızla sınırı bulunmaktadır.
Bölgenin bölümleri ve önemli kentleri:
1.Yukarı Fırat Bölümü: Malatya, Elazığ, Erzincan, Tunceli, Bingöl ve Bitlis.
2.Yukarı Murat Van Bölümü: Van, Ağrı, Muş ve Bitlis.
3.Erzurum-Kars Bölümü: Erzurum, Kars, Iğdır ve Ardahan.
4.Hakkari Bölümü: Hakkari ve Şırnak.
Bölgenin yeryüzü şekilleri: BÜYÜTMEK İÇİN HARİTAYA TIKLAYINIZ
Dağları: Bölge yurdumuzda bulunan en engebeli alandır. Bölgenin büyük bölümü 2000 metrenin üzerinde yükseltiye sahiptir. Yurdumuzun en yüksek dağları bu bölgede bulunmaktadır. Ortalama yükseltinin en fazla olduğu bölgedir. Bu dağ sıralarının arasında plato ve çöküntü ovaları bulunmaktadır. Yükseltinin en az olduğu alan Iğdır Ovası’dır. Bölgede bulunan dağlar genel olarak doğudan batıya uzandığı için kuzey-güney yönünde ulaşım zordur.
1.Sıra (Kuzey): Çimen, Kop, Kargapazarı, Allahüekber ve Yalnızçam dağları bulunur.
2.Sıra (Orta): Munzur(Mercan) , Karasu-Aras Dağları ve Ağrı Dağı.
3.Sıra (Güney): Güneydoğu Toroslar, Bitlis ve Buzul (Cilo) dağları.
Volkanik Dağlar: Van Gölünün kuzeyinde kuzeydoğu-güneybatı boyunca uzanan kırık hattı üzerinde sıralanmış volkanik dağlar bulunmaktadır. Bunlar batıdan doğuya doğru Nemrut, Süphan, Tendürek, Küçük ve Büyük Ağrı (Türkiye’nin en yüksek dağıdır) dağı olarak sıralanmaktadırlar.
Ovaları: Bölgede bulunan dağ sıraları arasındaki çöküntü alanlarında (depresyon) küçük ovalar bulunmaktadır.
Birinci dağ sırasının güneyinde: Erzincan, Tercan, Aşkale, Erzurum, Pasinler, Horasan, Kağızman ve Iğdır ovaları bulunur.
İkinci sıranın güneyinde: Elbistan, Malatya, Elazığ, Bingöl ve Muş bulunmaktadır. Bölgenin güneydoğusunda bulunan Yüksekova yurdumuzun deniz seviyesinden en yüksekte bulunan ovasıdır.
Platoları:
Başlıca platolar Erzurum-Kars platoları, Tunceli, Van, Başkale, Hakkar ve Yüksekova’dır.
Doğu Anadolu Bölgesi’nin yüksek, dağlık ve engebeli olmasının sonuçları:
Akarsuları: Yurdumuzda hidroelektrik potansiyelinin en yüksek olduğu bölgedir. Van Gölü kapalı havzası dışında bölgeden kaynağını alan tüm akarsular bölge dışına çıkarak başka ülkelerin toprakları üzerinden denize ulaşırlar. Fırat, Karasu ve Murat ırmaklarının birleşmesiyle oluşur. Fırat nehri sınırlarımız dışında Dicle Nehri ile birleşerek Basra Körfezine dökülmektedir. Dicle nehri kaynağını Elazığ’da bulunan Hazar Gölü’nden alır. Bölgeden kaynağını alan Aras ve Kura nehirleri sınırlarımız dışında Hazar Denizi’ne dökülür. Aras ve kura nehirleri kapalı havza içerisinde bulunurlar. Hakkari Bölümü’nde Zap suyu bulunur.
Gölleri: Van Gölü, Türkiye’nin en büyük gölüdür. Dünya’nın en büyük sodalı gölüdür. Genelde gölde canlı yaşamaz. Hem tektonik hem volkanik set gölüdür (karma oluşumlu). Akarsuların göle döküldükleri ağız kısımlarında özellikle İnci kefali adı verilen balıklar açısından zengindir. Van ve Balık Gölleri Türkiye’nin en derin gölleridir.
Tektonik Göller: Hazar ve Van (karma oluşumlu)
Kaldera Gölü: Nemrut
Buzul Gölü: Buzul(Cilo)
Volkanik (Lav) Set: Van, Çıldır, Nazik, Haçlı, Balık ve Erçek.
Bölgede bulunan başlıca baraj gölleri:
Fırat: Keban, Karakaya
Fırat (Karasu Kolu üstünde): Tercan
Ulaşım: Yerşekillerinin engebeli olması, kar yağışının yoğun yaşanması ve yükseltinin fazla oluşu ulaşımın gelişimini olumsuz yönde etkiler. Bölgede ulaşım doğu-batı yönündeki depresyonlarda daha kolaydır. Ana yerleşim merkezleri bu doğrultuda yoğunlaşmıştır. Yol yapım maliyetleri yüksektir.
İklimi: Bölgede yükselti ve karasallığın etkisiyle kışları çok soğuk, kar yağışlı ve uzundur. Sert karasal iklim egemendir. Kış mevsimi boyunca don olayı görülmektedir. Bölgenin kuzeydoğusu bölenin ve Türkiye’nin en soğuk alanlarıdır. Yurdumuzda günlük ve yıllık sıcaklık farklarının en fazla olduğu bölgedir. Yazları sıcak ve kısa geçer. En fazla yağış Erzurum-Kars Bölümünde yazın, diğer alanlarda ise ilkbaharda görülür.
Yağış miktarı ovalar ve diğer çöküntü alanlarında az, yükseltinin arttığı alanlarda daha fazladır. Iğdır’da farklı bir iklim özelliği göstermektedir. Çevresine göre alçak (Bölgenin en alçak yeridir) bulunur. Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık geçer, yağış miktarı çok düşüktür. Bu nedenle mikroklima alanıdır. Van Gölü çevresi nemliliğin etkisiyle bölge iklimine göre çok daha ılıman şartlara sahiptir. Malatya ve Elazığ bölgenin genel ortalamasına göre daha ılık geçer, karasal iklimin etkisi daha düşüktür.
Bitki örtüsü: Ovalar ve havzalarda görülen yarı kurak iklime bağlı olarak bozkırlar, yüksek alanlarda özellikle Sarıkamış çevresinde Sarıçam ormanları, diğer alanlarda meşe ormanları bulunmaktadır. 2000m’den daha yüksek alanlarda alpin çayırlar yer almaktadır. Bölge orman bakımından oldukça fakirdir orman varlığı açısından ülkemizde 5.sırada bulunmaktadır.
Tarım: Bölgede en önemli geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır. Ekili ve dikili alan oranı bakımından en düşük düzeydedir. Bölgede ortalama yükselti ve engebeli alanların fazla olması, kış koşullarının ağır geçmesi, kar örtüsünün uzun süre yerde kalması, sıcaklık farklarının yüksek olması ve yaz mevsiminin kısa sürmesi olması, ekili-dikili alanların az olmasına ve tarımsal üretim miktarının düşük olmasına neden olmaktadır. Bölgenin batısı ve güneyinde iklimin daha yumuşak olması ve sulama imkânlarının olması (Malatya, Elazığ, Muş ve Elbistan çevresi) tarımsal ürün miktarının bölge geneline göre artmasına neden olmuştur. Bölgede üretilen en önemli ürünler arpa ve buğdaydır. Sıcaklık ortalamalarının düşük olması nedeniyle sebze üretimine en elverişsiz bölgemizdir. Yurdumuzda tarım ürünlerinin en geç olgunlaştığı bölgedir.
Arpa: Bölgede tarımı en fazla yapılan üründür. Daha yüksek alanlarda yoğunlaşmaktadır, özellikle Kars, Ağrı ve Erzurum. Hayvan yemi olarak kullanılması ve buğdayın yetişemediği daha soğuk alanlarda yetişmesi ekim alanını genişletmiştir.
Buğday: Kars, Malatya, Erzurum ve Ağrı başta gelen üretim sahalarıdır.
Şekerpancarı: Bitlis, Malatya, Elazığ ve Kars başta gelmektedir.
Pamuk: Iğdır, Malatya ve Elazığ.
Kayısı: En önemli üretim alanı Malatya’dır. Kayısı üretiminde Türkiye ve Dünya üretiminde 1.sıradadır.
Hayvancılık: Bölgede tarım alanlarının az olması otlak ve meraların fazla olması nedeniyle hayvancılık en önemli geçim kaynağı durumundadır. Bölgede yapılan hayvancılık büyük oranda mera hayvancılığı biçimindedir. Hayvancılıkta geleneksel yöntemlerin ağırlıklı olması ürün miktarının düşük olmasına neden olmaktadır. Özellikle Erzurum-Kars Bölümü’nde yaz yağışlarının artmasına bağlı olarak oluşan çayırlar büyükbaş hayvancılığın önem kazanmasına neden olmaktadır. Yüksek ovalık alanlarda ve çöküntü ovalarında küçükbaş hayvancılık yaygın durumdadır. Malatya, Erzincan ve Elazığ’da kıl keçileri yetiştirilmektedir. Kars, Hakkari, ve Bitlis’te arıcılık yapılmaktadır. Bölgede yapılan hayvancılığın ülke ekonomisinde önemli yeri vardır. Ülkemizde elde edilen yapağı ve kılın büyük kısmı buradan sağlanmaktadır. Van Gölü’nde inci kefali avcılığı yapılmaktadır.
Bölgenin madenleri: Maden çeşitliliği ve rezervleri açısından en zengin bölgemizdir. Bu açıdan en zengin bölüm Yukarı Fırat Bölümü’dür (Enerji Bölümü).
Demir: Divriği (Sivas), Hekimhan ve Hasançelebi ( Malatya). Türkiye üretiminde 1.sıradadır.
Krom: Ergani (Diyarbakır), Guleman – Alacakaya (Elazığ ).
Bakır: Maden (Elazığ ), Pötürge( Malatya), Ergani (Diyarbakır).
Kalay: Elazığ ve çevresi.
Kurşun-Çinko: Keban (Elazığ), Darende (Malatya).Çevresel etkileri nedeniyle üretimi sürekli azalmıştır.
Oltu Taşı: Oltu (Erzurum ). Türkiye ve Dünya üretim miktarında 1.sıradadır.
Linyit: Afşin-Elbistan (Kahraman Maraş), İspir ve Aşkale (Erzurum).
Barit: Muş ve Elbistan(Kahraman Maraş).
Kalay: Elazığ.
Amyant (Asbest): İliç (Erzincan).
Kaya tuzu: Kağızman (Kars), Erzurum, Ağrı ve Iğdır.
Asfaltit: Şırnak.
Bölgede Endüstri: Yükselti ve engebeliliğin fazla oluşu, kış koşullarının ağır geçmesi ile ulaşımın zor olması sanayinin gelişmesindeki en önemli engellerdir. Bu nedenlerle sanayinin en az geliştiği bölgedir.
Bölgede bulunan en önemli madenler: Bakır, demir ve linyittir.
Et Kombinaları: Et üretimimizin % 25’i bölgeden sağlanır. Van, Erzurum, Ağrı, Elazığ ve Malatya başta gelir.
Sigara: Malatya ve Bitlis.
Gübre sanayi: Elazığ.
Deri sanayi: Erzurum ve Malatya.
Şeker sanayi: Bir çok ilde şeker fabrikası bulunmaktadır. Van, Muş, Ağrı, Erzurum, Malatya ve Erzincan.
Çimento fabrikaları: Van, Erzurum.
Dokuma sanayi: Malatya, Van, Erzurum ve Erzincan.
Kurşun işletmeleri: Keban (Elazığ).
Demir-Çelik Fabrikası : Divriği.
Ferrokrom Tesisleri: Elazığ.
Keban ve Karakaya Hidroelektrik santralleri ile Kahramanmaraş’ta Afşin- Elbistan (en fazla elektrik üreten termik santral) termik santrali bulunmaktadır. Özellikle Yukarı Fırat Bölümü ülkemizde üretilen enerjinin büyük kısmını sağlamaktadır. Bu nedenle bu bölüme Enerji Bölümü adı da verilir. Bölge hidroelektrik üretiminde 1.sırada olmasına rağmen, tüketim 7.sıradadır.
Nüfus ve yerleşme: Yüzölçümü en büyük olan bölgemizdir. Nüfus yoğunluğu en az olan bölgemizdir. Şehirleşme oranı düşüktür. Nüfus oldukça seyrektir özellikle Hakkari ve Tunceli gibi engebeli ve yüksek alanlarda nüfus çok seyrektir. Nüfusun toplandığı başlıca alanlar verimli çöküntü ovalarıdır. Toplu yerleşmeler egemendir. Erzurum, Erzincan, Malatya ve Elazığ nüfusun en fazla olduğu kentlerdir. Tarım alanlarının az olması nedeniyle tarımsal nüfus yoğunluğu yüksektir. Nüfus artış hızı düşüktür. Özellikle sanayinin gelişmemesi, olumsuz iklim koşulları ve diğer iş imkanlarının yetersizliği nedeniyle yoğun biçimde göç vermektedir. Karadeniz Bölgesi’nden sonra en fazla göç veren bölgedir.
Turizm: Turizm geliri en düşük olan bölgedir. Bölge turizm açısından önemli bir potansiyele sahip olmasına rağmen, ulaşım imkanlarının yetersizliği, iklim koşullarının oldukça sert olması, turistik tesis yetersizliği ve yeterli tanıtımın yapılamaması nedeniyle fazla gelişmemiştir. Bölgede bulunan başlıca turistik çekim merkezleri:
Doğu Beyazıt’ta bulunan İshak Paşa Sarayı (Ağrı)
Kış turizm merkezleri: Sarıkamış, Bingöl ve Palandöken Dağı’nda bulunan kayak tesisleri.
Harput (Elazığ), Çifte Minareli Medrese ve Kümbetler (Erzurum), Mezar taşları (Ahlât), Akdamar adası ve Klisesi (Van), Mercan Vadisi, Gürlevik Şelalesi (Erzincan) ve Bendimahi çavlanları (Van Gölü), Nemrut Krater gölü çeşitli kaplıca (Erzurum-Diyadin) ve içmeler ile doğal güzelliğe sahip göllerdir.
Milli Parklar: Allahuekber Dağları ( Erzurum-Kars), Ağrı Dağı (Ağrı-Iğdır), Nene Hatun(Erzurum).
BÖLGENİN GENEL ÖZELLİKLERİ
BÖLGENİN BÖLÜMLERİ ARASINDAKİ TEMEL FARKLAR
Yukarı Fırat Bölümü
Erzurum-Kars Bölümü
Yukarı Murat Bölümü-Van Bölümü
Hakkari Bölümü