Doğu Anadolu Bölgesi

Bölgenin konumu, sınırları  ve  komşuları: Yurdumuzun en doğusunda yer almaktadır. Bölgemiz alan olarak ülkemizin  %21’ini  kaplamaktadır. Yüz ölçümü bakımından 1.sıradadır. Kuzey-güney yönünde en geniş alan kaplayan bölgedir. (Bu nedenle enlem farkı en fazla olan bölgedir). Bölge doğuda Gürcistan, Ermenistan, Nahcivan  ve İran, güneydoğuda Irak ile komşudur. Marmara  ve  Ege  Bölgeleri dışında tüm bölgelerimiz  ile  komşudur. Suriye dışındaki bütün doğu  komşularımızla sınırı bulunmaktadır.

Bölgenin bölümleri ve önemli kentleri:

1.Yukarı  Fırat  Bölümü: Malatya, Elazığ, Erzincan, Tunceli, Bingöl ve Bitlis.

2.Yukarı  Murat  Van  Bölümü: Van, Ağrı, Muş ve Bitlis.

3.Erzurum-Kars  Bölümü: Erzurum, Kars, Iğdır ve Ardahan.

4.Hakkari  Bölümü: Hakkari ve Şırnak.

Bölgenin yeryüzü  şekilleri:

Dağları: Bölge yurdumuzda bulunan en engebeli alandır. Bölgenin büyük bölümü 2000 metrenin üzerinde yükseltiye sahiptir. Yurdumuzun en yüksek dağları bu bölgede bulunmaktadır. Ortalama yükseltinin en fazla olduğu bölgedir. Bu dağ sıralarının arasında plato ve çöküntü ovaları bulunmaktadır. Yükseltinin en az olduğu alan Iğdır Ovası’dır. Bölgede bulunan dağlar genel olarak doğudan batıya uzandığı için kuzey-güney yönünde ulaşım zordur.

1.Sıra (Kuzey): Çimen, Kop, Kargapazarı, Allahüekber ve Yalnızçam dağları bulunur.

2.Sıra (Orta): Munzur(Mercan) , Karasu-Aras  Dağları ve Ağrı Dağı.

3.Sıra (Güney): Güneydoğu  Toroslar, Bitlis ve Buzul (Cilo) dağları. 

Volkanik Dağlar: Van Gölünün  kuzeyinde kuzeydoğu-güneybatı boyunca uzanan kırık hattı üzerinde sıralanmış volkanik  dağlar bulunmaktadır. Bunlar batıdan doğuya doğru Nemrut, Süphan, Tendürek, Küçük ve Büyük Ağrı (Türkiye’nin en yüksek dağıdır) dağı olarak sıralanmaktadırlar.

Ovaları: Bölgede bulunan dağ sıraları arasındaki çöküntü alanlarında (depresyon) küçük ovalar bulunmaktadır.

Birinci dağ sırasının güneyinde: Erzincan, Tercan, Aşkale, Erzurum, Pasinler, Horasan, Kağızman  ve  Iğdır  ovaları bulunur.

İkinci sıranın güneyinde: Elbistan, Malatya, Elazığ, Bingöl ve Muş bulunmaktadır. Bölgenin güneydoğusunda bulunan Yüksekova yurdumuzun deniz seviyesinden en yüksekte bulunan ovasıdır.

Platoları:

Başlıca platolar Erzurum-Kars platoları, Tunceli, Van, Başkale, Hakkar ve Yüksekova’dır.

Doğu Anadolu Bölgesi’nin yüksek, dağlık ve engebeli olmasının sonuçları:

1. Ortalama yükseltinin en fazla olduğu, yüzölçümü açısından en büyük bölgedir.
2. Sıcaklık ortalamalarının en düşük olduğu bölgedir.
3. Tarım ürünlerin en geç olgunlaştığı ve tarımsal ürün çeşidinin en az olduğu bölgedir.
4. Tarım alanı az tarımla geçinen nüfus fazladır, bu nedenle tarımsal nüfus yoğunluğu fazladır.
5. Dağların doğu-batı yönünde uzanması nedeniyle kuzey- güney yönünde ulaşım zor, doğu-batı yönünde kolaydır.
6. Yükseklik nedeniyle gerçek ve indirgenmiş sıcaklık arasındaki farkın en yüksek olduğu bölgedir.
7. Yükseklik ve engebeli arazi nedeniyle gerçek ve izdüşüm alan arasındaki farkın en fazla olduğu bölgedir.
8. Kuzey-güney yönünde genişliği en fazla olan bölgedir. Bu nedenle enlem farkı en fazla olan bölgedir.
9. Volkanik arazinin en fazla olduğu bölgedir.
10. Hidroelektrik potansiyeli en yüksek olan bölgedir.
11. Maden çeşitliliği açısından en zengin bölgedir.
12. En önemli geçim kaynakları tarım ve hayvancılıktır. Büyükbaş hayvancılığın en fazla yapıldığı bölgedir.

Akarsuları:  Yurdumuzda hidroelektrik potansiyelinin en yüksek olduğu bölgedir. Van Gölü kapalı havzası dışında bölgeden kaynağını alan tüm akarsular bölge dışına çıkarak başka ülkelerin toprakları üzerinden denize ulaşırlar. Fırat, Karasu ve Murat ırmaklarının birleşmesiyle oluşur. Fırat nehri sınırlarımız dışında  Dicle Nehri ile birleşerek Basra  Körfezine dökülmektedir. Dicle nehri kaynağını Elazığ’da bulunan Hazar Gölü’nden alır. Bölgeden kaynağını alan Aras  ve  Kura nehirleri sınırlarımız dışında Hazar Denizi’ne dökülür. Aras ve kura nehirleri kapalı havza içerisinde bulunurlar. Hakkari Bölümü’nde Zap suyu bulunur.

Gölleri:  Van  Gölü, Türkiye’nin en büyük gölüdür. Dünya’nın en büyük sodalı gölüdür. Genelde gölde canlı yaşamaz. Hem tektonik hem volkanik set gölüdür (karma oluşumlu). Akarsuların göle döküldükleri ağız kısımlarında özellikle İnci kefali adı verilen balıklar açısından zengindir. Van ve Balık Gölleri Türkiye’nin en derin gölleridir.

Tektonik Göller:  Hazar ve Van (karma oluşumlu)

Kaldera Gölü: Nemrut

Buzul Gölü: Buzul(Cilo)

Volkanik (Lav) Set:  Van, Çıldır, Nazik, Haçlı, Balık ve  Erçek.

Bölgede bulunan başlıca baraj gölleri:

Fırat: Keban, Karakaya

Fırat (Karasu Kolu üstünde): Tercan

Ulaşım:  Yerşekillerinin engebeli olması, kar yağışının yoğun yaşanması ve yükseltinin fazla oluşu ulaşımın gelişimini olumsuz yönde etkiler. Bölgede ulaşım doğu-batı yönündeki depresyonlarda daha kolaydır. Ana yerleşim merkezleri bu doğrultuda yoğunlaşmıştır. Yol yapım maliyetleri yüksektir.

İklimi: Bölgede yükselti  ve  karasallığın etkisiyle kışları çok soğuk, kar yağışlı ve uzundur. Sert karasal iklim egemendir. Kış mevsimi boyunca don  olayı görülmektedir. Bölgenin kuzeydoğusu bölenin ve Türkiye’nin en soğuk alanlarıdır.  Yurdumuzda günlük  ve  yıllık  sıcaklık  farklarının en fazla olduğu bölgedir. Yazları  sıcak ve  kısa geçer. En  fazla  yağış  Erzurum-Kars  Bölümünde  yazın, diğer alanlarda ise ilkbaharda  görülür.

 Yağış miktarı ovalar ve diğer çöküntü alanlarında az, yükseltinin arttığı alanlarda daha fazladır. Iğdır’da farklı bir iklim özelliği göstermektedir. Çevresine göre alçak (Bölgenin en alçak yeridir) bulunur. Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık geçer, yağış miktarı çok düşüktür. Bu nedenle mikroklima alanıdır. Van Gölü çevresi nemliliğin etkisiyle bölge iklimine göre çok daha ılıman şartlara sahiptir. Malatya ve Elazığ bölgenin genel ortalamasına göre daha ılık geçer, karasal iklimin etkisi daha düşüktür.

Bitki  örtüsü: Ovalar ve havzalarda görülen yarı kurak iklime bağlı olarak bozkırlar, yüksek alanlarda özellikle Sarıkamış çevresinde Sarıçam ormanları, diğer alanlarda meşe ormanları bulunmaktadır. 2000m’den daha yüksek alanlarda alpin çayırlar yer almaktadır. Bölge orman  bakımından  oldukça fakirdir orman varlığı açısından ülkemizde 5.sırada bulunmaktadır.

Tarım: Bölgede en önemli geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır. Ekili ve dikili alan oranı bakımından en düşük düzeydedir. Bölgede ortalama yükselti ve engebeli alanların fazla olması, kış koşullarının ağır geçmesi, kar örtüsünün uzun süre yerde kalması, sıcaklık farklarının yüksek olması ve yaz mevsiminin kısa sürmesi olması, ekili-dikili alanların az olmasına ve tarımsal üretim miktarının düşük olmasına neden olmaktadır. Bölgenin batısı ve güneyinde iklimin daha yumuşak olması ve sulama imkânlarının olması (Malatya, Elazığ, Muş ve Elbistan çevresi) tarımsal ürün miktarının bölge geneline göre artmasına neden olmuştur. Bölgede üretilen en önemli ürünler arpa  ve  buğdaydır. Sıcaklık ortalamalarının düşük olması nedeniyle  sebze  üretimine  en  elverişsiz bölgemizdir. Yurdumuzda tarım  ürünlerinin en geç  olgunlaştığı  bölgedir.

Arpa: Bölgede tarımı en fazla yapılan üründür. Daha yüksek alanlarda yoğunlaşmaktadır, özellikle Kars, Ağrı ve Erzurum. Hayvan yemi olarak kullanılması ve buğdayın yetişemediği daha soğuk alanlarda yetişmesi ekim alanını genişletmiştir.

Buğday:  Kars, Malatya, Erzurum ve Ağrı başta gelen üretim sahalarıdır.

Şekerpancarı: Bitlis, Malatya, Elazığ ve Kars başta gelmektedir.

Pamuk: Iğdır, Malatya ve Elazığ.

Kayısı: En önemli üretim alanı Malatya’dır. Kayısı üretiminde Türkiye ve Dünya üretiminde 1.sıradadır.

 Hayvancılık: Bölgede  tarım alanlarının az olması otlak ve meraların fazla olması nedeniyle  hayvancılık  en  önemli  geçim kaynağı durumundadır. Bölgede yapılan hayvancılık büyük oranda mera hayvancılığı biçimindedir. Hayvancılıkta geleneksel yöntemlerin ağırlıklı olması ürün miktarının düşük olmasına neden olmaktadır. Özellikle Erzurum-Kars Bölümü’nde yaz yağışlarının artmasına bağlı olarak oluşan çayırlar büyükbaş hayvancılığın önem kazanmasına neden olmaktadır. Yüksek  ovalık alanlarda ve çöküntü  ovalarında  küçükbaş  hayvancılık  yaygın durumdadır. Malatya, Erzincan ve Elazığ’da kıl keçileri yetiştirilmektedir. Kars, Hakkari,   ve  Bitlis’te arıcılık  yapılmaktadır. Bölgede yapılan hayvancılığın ülke ekonomisinde önemli yeri vardır. Ülkemizde elde edilen yapağı ve kılın büyük kısmı buradan sağlanmaktadır. Van Gölü’nde inci kefali avcılığı yapılmaktadır.

Bölgenin madenleri:  Maden çeşitliliği ve rezervleri açısından en zengin bölgemizdir. Bu açıdan en zengin bölüm Yukarı Fırat Bölümü’dür (Enerji Bölümü).

Demir: Divriği (Sivas), Hekimhan ve Hasançelebi ( Malatya). Türkiye üretiminde 1.sıradadır.

Krom: Ergani (Diyarbakır), Guleman – Alacakaya (Elazığ ).

Bakır: Maden (Elazığ ), Pötürge( Malatya), Ergani (Diyarbakır).

Kalay: Elazığ  ve  çevresi.

Kurşun-Çinko: Keban (Elazığ), Darende (Malatya).Çevresel etkileri nedeniyle üretimi sürekli azalmıştır.

Oltu  Taşı: Oltu (Erzurum ). Türkiye ve Dünya üretim miktarında 1.sıradadır.

Linyit: Afşin-Elbistan (Kahraman Maraş), İspir ve Aşkale (Erzurum).

Barit: Muş ve Elbistan(Kahraman Maraş).

Kalay: Elazığ.

Amyant (Asbest): İliç (Erzincan).

Kaya tuzu: Kağızman (Kars), Erzurum, Ağrı ve Iğdır.

Asfaltit: Şırnak.

Bölgede Endüstri: Yükselti ve engebeliliğin fazla oluşu, kış koşullarının ağır geçmesi ile ulaşımın zor olması sanayinin gelişmesindeki en önemli engellerdir. Bu nedenlerle sa­nayinin en az geliştiği bölgedir.

Bölgede bulunan en önemli madenler: Bakır, demir ve linyittir.

Et Kombinaları: Et  üretimimizin  % 25’i bölgeden  sağlanır. Van, Erzurum, Ağrı, Elazığ ve Malatya başta gelir.

Sigara: Malatya  ve  Bitlis.

Gübre sanayi: Elazığ.

Deri  sanayi: Erzurum  ve  Malatya.

Şeker sanayi: Bir  çok  ilde  şeker fabrikası bulunmaktadır. Van, Muş, Ağrı, Erzurum, Malatya ve Erzincan.

Çimento  fabrikaları: Van, Erzurum.

Dokuma sanayi: Malatya, Van, Erzurum ve Erzincan.

Kurşun  işletmeleri: Keban (Elazığ).

Demir-Çelik  Fabrikası : Divriği.

Ferrokrom  Tesisleri: Elazığ.

Keban ve Karakaya Hidroelektrik santralleri ile Kahramanmaraş’ta  Afşin- Elbistan (en fazla elektrik üreten termik santral) termik  santrali  bulunmaktadır. Özellikle Yukarı Fırat Bölümü ülkemizde üretilen enerjinin büyük kısmını sağlamaktadır. Bu nedenle bu bölüme Enerji Bölümü adı da verilir. Bölge hidroelektrik  üretiminde 1.sırada olmasına rağmen, tüketim 7.sıradadır.

Nüfus  ve  yerleşme:  Yüzölçümü en büyük olan bölgemizdir. Nüfus yoğunluğu en az olan bölgemizdir. Şehirleşme oranı düşüktür. Nüfus oldukça seyrektir özellikle Hakkari ve Tunceli gibi engebeli ve yüksek alanlarda nüfus çok seyrektir. Nüfusun toplandığı başlıca alanlar verimli çöküntü  ovalarıdır. Toplu yerleşmeler egemendir. Erzurum, Erzincan, Malatya ve Elazığ nüfusun en fazla olduğu kentlerdir. Tarım alanlarının az olması nedeniyle tarımsal nüfus yoğunluğu yüksektir. Nüfus  artış  hızı  düşüktür. Özellikle sanayinin gelişmemesi, olumsuz iklim koşulları ve diğer iş imkanlarının yetersizliği nedeniyle yoğun biçimde göç  vermektedir. Karadeniz Bölgesi’nden sonra en fazla göç veren bölgedir.

Turizm: Turizm geliri en düşük olan bölgedir. Bölge turizm açısından önemli bir potansiyele sahip olmasına rağmen, ulaşım imkanlarının yetersizliği, iklim koşullarının oldukça sert olması, turistik tesis yetersizliği ve yeterli tanıtımın yapılamaması nedeniyle fazla gelişmemiştir. Bölgede bulunan başlıca turistik çekim merkezleri:

Doğu Beyazıt’ta bulunan İshak Paşa Sarayı (Ağrı)

Kış turizm merkezleri: Sarıkamış, Bingöl ve Palandöken Dağı’nda bulunan kayak tesisleri.

Harput (Elazığ), Çifte Minareli Medrese ve Kümbetler (Erzurum), Mezar taşları (Ahlât), Akdamar adası ve Klisesi (Van), Mercan Vadisi, Gürlevik Şelalesi (Erzincan) ve Bendimahi çavlanları (Van Gölü), Nemrut Krater gölü çeşitli kaplıca (Erzurum-Diyadin) ve içmeler ile doğal güzelliğe sahip göllerdir.

Milli Parklar: Allahuekber Dağları ( Erzurum-Kars),  Ağrı Dağı (Ağrı-Iğdır), Nene Hatun(Erzurum).

 BÖLGENİN GENEL ÖZELLİKLERİ

1. En büyük yüzölçümüne sahip olan bölgemizdir.
2. En dağlık ve en yüksek bölgedir.
3. Ülkemizin en yüksek dağı Ağrı Dağı’dır.
4. Göl bakımından en zengin bölgedir. En büyük gölümüz Van Gölü’dür.
5. Volkanik arazi açısından en zengin bölgedir.
6. Gerçek alan ve izdüşüm alan arasındaki farkın en fazla olduğu bölgedir.
7. Hidroelektrik potansiyeli en yüksek olan bölgedir.
8. Nüfus yoğunluğu en düşük olan bölgedir
9. Tarımsal nüfus yoğunluğu en yüksek olan bölgedir.
10. Ekili ve dikili arazi oranının (tarım alanı) en düşük olduğu bölgedir.
11. Tarım ürünlerinin en geç olgunlaştığı bölgedir.
12. Malatya Kayısı üretiminde Türkiye ve Dünya’da 1. sıradadır.
13. Büyükbaş hayvancılığın en fazla yapıldığı bölgedir.
14. Günlük ve yıllık sıcaklık farklarının en yüksek olduğu bölgedir.
15. En soğuk, en fazla kar yağışı olan, karın yerde kalma süresinin ve kışların uzun olduğu bölgedir.
16. Enlem farkı en fazla olan bölgedir.
17. Sanayi bakımından en geri kalmış bölgedir.
18. Maden çeşitliliğinin en fazla olduğu bölgedir.
19. Ulaşım faaliyetinin en zor gerçekleştirildiği bölgedir.
20. Turizm geliri en düşük olan bölgedir.

BÖLGENİN BÖLÜMLERİ ARASINDAKİ TEMEL FARKLAR

Yukarı Fırat Bölümü

1. Bölgenin en büyük ve gelişmiş bölümüdür.
2. Tarıma daha uygundur. Malatya, Erzincan, Elbistan ve Tercan ovaları (tektonik ova).
3. Diğer bölümlere göre daha ılımandır. Kar yağışları daha azdır.
4. Keban ve Karakaya hidroelektrik santralleri bu bölümde bulunur.
5. Maden çeşitliliği ve rezervi açısından en zengin bölümdür.
6. Hidroelektrik potansiyeli en fazla olan bölümdür.
7. Nüfusu ve nüfus yoğunluğu en fazla olan bölümdür.
8. Şehirleşme oranının daha fazla olduğu bölümdür.
9. Enerji Bölümü adı da verilir.

Erzurum-Kars Bölümü

1. Yüksek platolardan oluşmuştur. Erzurum – Kars ve Ardahan platoları volkanik oluşumlu ovalardır.
2. Ortalama yükseltisi en fazla olan bölümdür.
3. Sanayi gelişmemiştir.
4. Yaz yağışlarının oluşturduğu çayırların etkisiyle büyükbaş hayvancılık gelişmiştir.
5. Bölüm çok verimli çernozyom topraklarına sahiptir. Ancak olumsuz iklim koşulları değerlendirilmesine izin vermez.
6. Iğdır, çevresine göre oldukça alçakta olduğundan (mikroklima) daha az yağış alır ve daha sıcaktır.

Yukarı Murat Bölümü-Van Bölümü

1. Nüfus yoğunluğu azdır.
2. Volkanik arazi ve dağlar geniş yer kaplar.
3. Van Gölü Dünya’nın en büyük sodalı suyu olan gölüdür.

Hakkari Bölümü

1. Türkiye’nin ve bölgenin en engebeli bölümüdür.
2. Nüfusu az nüfus yoğunluğu düşüktür.
3. Tarımsal nüfus yoğunluğu yüksektir.
4. Sanayisi en az gelişmiş bölümdür.
5. Ulaşım zor yol yapım maliyetleri en yüksek olan bölümdür.
6. Tarım, hayvancılık ve arıcılık temel geçim kaynağı durumundadır.
7. Yükseltisi fazladır bunun etkisiyle yağış miktarı yüksektir.
8. Bölümde buzul dağları ve gölleri bulunur.