Güneydoğu Anadolu Bölgesi

Bölgenin konumu: Yurdumuzun güneydoğusunda bulunur, en küçük yüzölçümüne ( % 7,5 ) sahip olan  bölgemizdir. Bölge Güneydoğu Toros Dağları’nın eteklerinden başlayarak güneyde Suriye sınırına kadar devam etmektedir. Kuzeyinde Doğu Anadolu Bölgesi, batısında Akdeniz Bölgesi, güneyde Suriye ve güneydoğuda Irak ile komşudur. İç Anadolu Bölgesi’yle komşu olmayan tek bölgemizdir.

Bölümleri ve önemli kentleri:

Dicle  Bölümü: Diyarbakır, Batman, Mardin, Siirt, Kurtalan, Cizre ve Nusaybin

Orta  Fırat  Bölümü: Gaziantep, Şanlıurfa, Adıyaman, Nizip, Birecik, Siverek ve Ceylanpınar

Yeryüzü  şekilleri: Fazla yüksek olmayan plato, ova ve havzalardan meydana gelir. Ortalama yükseltisi 500-600 metredir. Yer şekillerinin sade olması tarımsal alanların geniş olmasını ve ulaşımın kolay yapılabilmesini sağlamaktadır. Özellikle makineli tarım açısından uygun şartlara sahiptir.

Dağları: Yayvan volkanik bir dağ olan  Karacadağ bölgede iki bölümün ortasında bulunur ve sınırı oluşturur. Bölgenin kuzeyini bir yay gibi kuşatan Güneydoğu Toros Dağları ve Mardin Eşiği başlıca yükseltileri meydana getirir.

Ovaları:  Ceylanpınar, Suruç, Birecik, Nizip ve Harran (Altınbaşak) ovaları tektonik ovalardır.

Platoları: Fırat ve Dicle tarafından derince yarılmışlardır. Şanlıurfa, Gaziantep ve Adıyaman platoları.

Akarsuları: Fırat ve Dicle’dir. Bu akarsular kaynağını Doğu Anadolu Bölgesi’nden alır. Bu akarsular yurdumuzda en fazla su taşıyan ve akış hızları yüksek olan akarsulardır. Bu akarsuların açtıkları derin vadiler içinden akması tarımsal sulamada sorunlara yol açar. Bunların dışında Fırat’ın kolları olan Göksu ve Nizip, Dicle’nin kolları olan Botan, Garzan  ve  Batman bölgede bulunan  başlıca  akarsulardır.

Gölleri:  Doğal göller açısından en fakir bölgedir. Bölgede  doğal  göl  bulunmamaktadır. Bölgede bulunan akarsularımızın hidroelektrik  gücü  fazla olduğundan bir  çok  baraj  gölü yer almaktadır. Fırat nehri üzerinde bulunan Atatürk Baraj gölü yurdumuzun en büyük baraj gölüdür. Büyüklük bakımından doğal göllerle değerlendirildiğinde 2.sırada bulunmaktadır.

Bölgede bulunan baraj gölleri:

Fırat: Atatürk, Karkamış ve Birecik.

Dicle: Devegeçidi, Kralkızı, Dicle, Cizre ve Ilısu.

Batman Çayı üzerinde: Batman

Nüfus  ve  yerleşme: Nüfus miktarına göre 6.sırada bulunmaktadır. Yüzölçümünün küçük olması nedeniyle aritmetik nüfus yoğunluğu (96 km²/kişi )Türkiye ortalamasının üstündedir. Nüfus  artış  hızı  çok yüksektir. Kentleşme sanayinin geliştiği batı kısımlarında daha yüksektir. Düz arazi ve su kaynaklarının az olması toplu  yerleşmeleri arttırmıştır.  Kırsal kesimde ana yapı malzemesi kerpiçtir. Nüfus özellikle olumlu iklim özellikleri  ve su kaynaklarının daha bol bulunması nedeniyle bölgenin batı ve kuzey kesiminde, dağ eteklerinde ve akarsu boylarında  yoğunlaşmaktadır. En sık nüfuslanmış il Gaziantep’tir.

Ulaşım: Ortalama yükselti ve engebeliliğin az olması yol yapım maliyetlerini düşürür. Ulaşım kolaydır.

İklim: Şiddetli yaz kuraklığı yaşanır. Karasal iklimin etkisi altındadır. Bölgenin  batısında (Fırat ırmağının oluşturduğu yayın batısı)  Akdeniz  ikliminin  etkileri  görülür.  Kuzey sınır boyunca uzanan Güneydoğu Toroslar, bölgede kuzeyden gelen soğuk hava kütlelerinin etkili olmasını engeller. Bu durum yükseltinin az olmasının da katkısıyla bölgeyi yaz aylarında Türkiye’nin en sıcak bölgesi (Diyarbakır ve Şanlıurfa) durumuna getirir. Yazları  sıcak ve  kurak geçerken, kışlar Akdeniz Bölgesine göre daha serindir. Yağışların  çoğu  kışın  düşer. Yüksek alanlarda (Güneydoğu Toros etekleri, Mardin Eşiği ve Karacadağ )yağış miktarı artarken, Suriye çöllerine doğru azalır. Bölge İç Anadolu Bölgesi’ne göre daha fazla yağış almasına rağmen en kurak bölgedir. (Karasallık, güneyden  esen  çöl  rüzgârları (Sam) buharlaşmanın artmasına neden olur). Bu durum sulama ihtiyacının artmasına neden olur.  Doğuya doğru gidildikçe deniz  etkisinin azalması ve yüksekliğin artmasına bağlı olarak, ortalama sıcaklık düşer, kar yağışı  ve  don  olayları artar. Bölge genelinde Konveksiyonel yağışlar egemendir.

Bitki  örtüsü: Bitki örtüsü bakımından en fakir bölgemizdir. Bitki örtüsü bozkırlardan oluşur. Orman  bakımından  % 3  ile  en fakir bölgedir. Toros dağları ve Mardin Eşiği çevresinde yağış artar. Bu alanlarda meşe ormanları bulunur.  Batıda Akdeniz ikliminin etkili olduğu alanlarda maki ve kızılçam ormanları bulunur.

Tarım: Ekonomisi büyük oranda tarıma  dayanır. Bölgede ekili-dikili toprak oranı Türkiye ortalamasının üstünde bulunur. Geniş ve verimli tarım  alanları büyük oranda makineli tarıma uygundur. Yüksek kuraklık ve sulama ihtiyacı tarım imkanlarını kısıtlar. Sulama ihtiyacı en fazla olan bölgedir.  GAP(Güneydoğu Anadolu Projesi)’nin büyük oranda tamamlanması ve toprakların sulanmasına bağlı olarak tarımsal üretim ve üretilen ürün çeşidi hızla artmaya başlamıştır. Sulama imkanlarının artmasıyla birlikte nadasa ayrılan toprak azalmaktadır. Kuru tarım ( mercimek ) yerine sulu tarım uygulamaları (pamuk, sebze, şeker pancarı, mısır vb.) başlamıştır. Kırmızı mercimek, Antepfıstığı ve Pamuk üretiminde 1.sırada bulunur.

Başlıca tarım ürünleri:

Mercimek: Türkiye kırmızı mercimek üretiminde 1. sırada yer alır.

Pamuk: Tüm bölgede üretilmektedir. Pamuk üretiminde birinci sıradadır.

Zeytin: Bölgenin batısında Akdeniz ikliminin etkili olduğu alanlarda özellikle Nizip ve çevresinde üretilir.

Gaziantep-Şanlı Urfa arasında kalan sahalarda: Antepfıstığı, zeytin, üzüm, pamuk, susam ve keten üretimi yaygındır. Dicle Bölümü’nde: Pirinç, susam, kırmızı mercimek, pamuk, tütün, üzüm ve karpuz.

Buğday: Şanlı Urfa, Diyarbakır, Adıyaman ve Mardin.

Arpa: Şanlı Urfa ve Diyarbakır.

Antepfıstığı: Antep fıstığı üretiminde 1.sıradadır. Türkiye üretiminin büyük bölümü Urfa ve Siirt’ten sağlanmaktadır. Bölgede sulanabilen  alanlarda sebze  ve başta karpuz olmak üzere meyve üretimi yapılmaktadır.

Üzüm: Özellikle Güneydoğu Toroslar’ın güney eteklerinde yetiştirilir.

Tütün: Adıyaman, Diyarbakır ve Siirt başta gelir Türkiye üretiminde 2.sırada bulunur.

Hayvancılık: Mera hayvancığı yaygın durumdadır. Bölgede en önemli geçim kaynaklarından biridir. Bozkır alanlarının fazla olması küçükbaş hayvancılığın gelişmesini sağlamıştır. Siverek ve çevresi küçükbaş hayvancılığın yoğunlaştığı alandır. Ülkemizde bulunan mevcut koyun varlığının %13’ü bölgede bulunmaktadır. Elde edilen yapağının %14’ü,derinin %10’u bölgeden sağlanmaktadır. Bölgede özellikle Siirt’te tiftik, Mardin’de tiftik ve kıl keçisi beslenmektedir. Şanlıurfa’da at yetiştiriciliği önem kazanmıştır.

Bölgenin madenleri:

Bölgede bulunan en önemli yeraltı kaynağımız petroldür. Yurdumuzda üretilen petrolün tamamına yakını buradan sağlanır.

Petrol: Raman, Garzan (Batman), Kurtalan (Siirt), Mazıdağı (Mardin) Şanlıurfa, Kahta (Adıyaman) ve Ergani (Diyarbakır).

Fosfat: Mazıdağı (Mardin).

Doğalgaz: Çamurlu (Mardin)

Linyit: Silopi, Cizre, Diyarbakır ve Adıyaman.

Bölgede endüstri:

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Gaziantep dışında sanayi fazla gelişmemiştir. Bölgede bulunan başlıca sanayi kolları tarım ürünleri ve petrole dayalı olarak gelişmiştir. Bölgede kurulu bulunan sanayi kuruluşlarının büyük bölümü Gaziantep’te bulunmaktadır.

Et kombinaları: Mardin, Diyarbakır ve Şanlıurfa

Yem fabrikaları: Siirt, Şanlı Urfa, Mardin

Dokuma fabrikaları: Diyarbakır, Şanlı Urfa, Gazi Antep ve Siirt

Petrol Rafinerisi: Batman

Sigara fabrikaları: Siirt ve Adıyaman

Siverek: Peynir ve tereyağı

Nizip: Zeytinyağı

Diyarbakır: Gıda sanayi

Fosfat işletmesi: Mazıdağı (Mardin)

Linyit işletmeleri: Cizre

Gaziantep:  Çimento, dokuma, giyim, bitkisel yağ, kimya, içki ve gıda sanayi.

Şanlıurfa: Çimento, tarım aletleri, pamuk ipliği, şarap, et kombinaları ve yapağı fabrikası.

Turizm: 

Nemrut Dağı Heykelleri-Kommagene Krallığı tarafından yapılmış anıt mezarlar (Adıyaman)—Milli Park

Tarihi surlar ve Malabadi Köprüsü Silvan(Diyarbakır) 

Arkeoloji ve Atatürk müzeleri

Hasankeyf (Batman)—- (Unesco Dünya miras listesinde)

Balıklı Göl (Şanlıurfa)

Tarihin ilk bilim merkezlerinden biri ( Harran)

Çermik Kaplıcası (Diyarbakır)

Mardin evleri

Belkıs harabeleri,  Zeugma antik kenti ve müzesi (Gaziantep)

Tek Tek Dağları (Şanlıurfa )—Milli Park

Atatürk Baraj Gölü: Baraj gölü alanı mesire yeri, ulusal ve uluslararası su sporları yarışmaları merkezi durumuna gelmiştir.

BÖLGENİN GENEL ÖZELLİKLERİ

1. Yüzölçümü en küçük bölgemizdir.
2. Yer şekilleri açısından en sade bölgemizdir. Plato ve ovalardan oluşur.
3. En yüksek nokta Karacadağ volkanik dağıdır.
4. Ülkemizin en büyük barajı olan Atatürk Hidroelektrik barajı burada bulunur.
5. Bitki örtüsünün, orman varlığımızın, en az olduğu bölgedir.
6. Yaz mevsiminde en sıcaklığın en yüksek olduğu bölgemizdir.
7. Türkiye petrol ve fosfat üretiminde 1. sıradadır.
8. Tarımsal sulama ihtiyacının en fazla olduğu bölgedir.
9. Türkiye İpek böcekciliği üretiminde Diyarbakır (özellikle Kulp) 1. Sırada bulunmaktadır.
10. Buharlaşmanın ve buna bağlı olarak kuraklığın en fazla olduğu bölgedir.
11. Doğal göl bakımından en fakir bölgemizdir.
12. Kırmızı mercimek, Antepfıstığı ve pamuk ve üretiminde 1. sıradadır.
13. Alan bakımından en küçük bölge olmasına rağmen nüfusun fazla oluşu nüfus yoğunluğunu arttırmıştır.

BÖLGENİN BÖLÜMLERİ ARASINDAKİ TEMEL FARKLAR

Orta Fırat Bölümü

Dicle Bölümü’ne göre;

1. Bölümün batısında Akdeniz (zeytin bulunur) ikliminin etkisi görülür. Daha nemli ve ılımandır.
2. Tarımsal ürün çeşidi daha fazladır.
3. Nüfus yoğunluğu daha fazladır.
4. Gaziantep bölgenin en gelişmiş sanayi kentidir.
5. Ülkemizin en büyük barajı olan Atatürk Hidroelektrik barajı burada bulunur.
6. GAP Projesinin ana uygulama sahasıdır.
7. Sanayi daha fazla gelişmiştir.

Dicle Bölümü

Orta Fırat Bölümü’ne göre;

1. Yer şekilleri daha engebelidir.
2. İklim daha kurak ve karasal durumdadır.
3. Nüfus yoğunluğu daha azdır.
4. Tarımsal ürün çeşidi ve geliri daha düşüktür.
5. Yurdumuzun ilk Petrol rafinerisi Batman Rafinerisidir.
6. Petrol yatakları bakımından en zengin bölümdür.

GAP Projesi

1. Dünyanın sayılı yurdumuzun ise en büyük kalkınma projesidir.
2. 1960’lı yıllarda sulama ve enerji projesi olarak planlanmıştır. 1984’ten sonra amaçlar genişletilmiş bölgenin kalkınmasını hedefleyen ‘’kalkınma entegre projesi’’ haline dönüştürülmüştür. Sadece ekonomik bir proje olmaktan çıkarak sosyal amaçlı bir projeye dönüşmüştür.
3. G.Antep, Mardin, Adıyaman, Şanlıurfa, Diyarbakır, Batman ve Şırnak illerini kapsar.
4. ‘’GAP Master Planı’’ hazırlanmış, bu planla projeye eğitim, sağlık, tarım ve alt yapı hedefleri ilave edilmiştir.
5. Projenin yürütülmesi amacıyla ‘’GAP Bölge Kalkınma İdaresi’’ kurulmuştur.
6. Proje kapsamında Fırat ve Dicle üzerinde 22 baraj yapımı, Altınbaşak ve Şanlıurfa ovalarının sulanması amacıyla ‘’Şanlıurfa Tüneli’’, planlanmıştır.
7. Sulama imkanlarının gelişmesiyle ekilen ve dikilen alan artmış, daha önce tahıl ekim (kuru tarım) alanı olan yerlerde büyük oranda sulu tarıma geçilmiş endüstri bitkileri ve sebze ekimi yapılmaktadır (Buğday, mercimek ve arpa üretim alanları daralırken, pamuk, sebze gibi ürünlerin alanı artmıştır).
8. Yılda birden fazla ürün alma imkanı artacaktır.
9. Sulama ile nadas uygulaması büyük oranda azalmış, birim alandan alınan ve­rim artmıştır.
10. Barajların devreye girmesiyle enerji üretimi büyük oranda artmıştır.
11. Atatürk Baraj Gölü turizm, su sporları ve balıkçılık merkezi durumuna gelmiştir.
12. Özellikle tarıma dayalı sanayi kollarının gelişmesi amaçlanmaktadır.
13. Ekonomik ve sosyal gelişmelere bağlı olarak, yerleşme ve mevsimlik çalışma amaçlı göç azalmıştır.