Bölgenin konumu: Yurdumuzun güneydoğusunda bulunur, en küçük yüzölçümüne ( % 7,5 ) sahip olan bölgemizdir. Bölge Güneydoğu Toros Dağları’nın eteklerinden başlayarak güneyde Suriye sınırına kadar devam etmektedir. Kuzeyinde Doğu Anadolu Bölgesi, batısında Akdeniz Bölgesi, güneyde Suriye ve güneydoğuda Irak ile komşudur. İç Anadolu Bölgesi’yle komşu olmayan tek bölgemizdir.
BÜYÜTMEK İÇİN HARİTAYA TIKLAYINIZ
Dicle Bölümü: Diyarbakır, Batman, Mardin, Siirt, Kurtalan, Cizre ve Nusaybin
Orta Fırat Bölümü: Gaziantep, Şanlıurfa, Adıyaman, Nizip, Birecik, Siverek ve Ceylanpınar
Yeryüzü şekilleri: Fazla yüksek olmayan plato, ova ve havzalardan meydana gelir. Ortalama yükseltisi 500-600 metredir. Yer şekillerinin sade olması tarımsal alanların geniş olmasını ve ulaşımın kolay yapılabilmesini sağlamaktadır. Özellikle makineli tarım açısından uygun şartlara sahiptir.
Dağları: Yayvan volkanik bir dağ olan Karacadağ bölgede iki bölümün ortasında bulunur ve sınırı oluşturur. Bölgenin kuzeyini bir yay gibi kuşatan Güneydoğu Toros Dağları ve Mardin Eşiği başlıca yükseltileri meydana getirir.
Ovaları: Ceylanpınar, Suruç, Birecik, Nizip ve Harran (Altınbaşak) ovaları tektonik ovalardır.
Platoları: Fırat ve Dicle tarafından derince yarılmışlardır. Şanlıurfa, Gaziantep ve Adıyaman platoları.
Akarsuları: Fırat ve Dicle’dir. Bu akarsular kaynağını Doğu Anadolu Bölgesi’nden alır. Bu akarsular yurdumuzda en fazla su taşıyan ve akış hızları yüksek olan akarsulardır. Bu akarsuların açtıkları derin vadiler içinden akması tarımsal sulamada sorunlara yol açar. Bunların dışında Fırat’ın kolları olan Göksu ve Nizip, Dicle’nin kolları olan Botan, Garzan ve Batman bölgede bulunan başlıca akarsulardır.
Gölleri: Doğal göller açısından en fakir bölgedir. Bölgede doğal göl bulunmamaktadır. Bölgede bulunan akarsularımızın hidroelektrik gücü fazla olduğundan bir çok baraj gölü yer almaktadır. Fırat nehri üzerinde bulunan Atatürk Baraj gölü yurdumuzun en büyük baraj gölüdür. Büyüklük bakımından doğal göllerle değerlendirildiğinde 2.sırada bulunmaktadır.
Bölgede bulunan baraj gölleri:
Fırat: Atatürk, Karkamış ve Birecik.
Dicle: Devegeçidi, Kralkızı, Dicle, Cizre ve Ilısu.
Batman Çayı üzerinde: Batman
Nüfus ve yerleşme: Nüfus miktarına göre 6.sırada bulunmaktadır. Yüzölçümünün küçük olması nedeniyle aritmetik nüfus yoğunluğu (96 km²/kişi )Türkiye ortalamasının üstündedir. Nüfus artış hızı çok yüksektir. Kentleşme sanayinin geliştiği batı kısımlarında daha yüksektir. Düz arazi ve su kaynaklarının az olması toplu yerleşmeleri arttırmıştır. Kırsal kesimde ana yapı malzemesi kerpiçtir. Nüfus özellikle olumlu iklim özellikleri ve su kaynaklarının daha bol bulunması nedeniyle bölgenin batı ve kuzey kesiminde, dağ eteklerinde ve akarsu boylarında yoğunlaşmaktadır. En sık nüfuslanmış il Gaziantep’tir.
Ulaşım: Ortalama yükselti ve engebeliliğin az olması yol yapım maliyetlerini düşürür. Ulaşım kolaydır.
İklim: Şiddetli yaz kuraklığı yaşanır. Karasal iklimin etkisi altındadır. Bölgenin batısında (Fırat ırmağının oluşturduğu yayın batısı) Akdeniz ikliminin etkileri görülür. Kuzey sınır boyunca uzanan Güneydoğu Toroslar, bölgede kuzeyden gelen soğuk hava kütlelerinin etkili olmasını engeller. Bu durum yükseltinin az olmasının da katkısıyla bölgeyi yaz aylarında Türkiye’nin en sıcak bölgesi (Diyarbakır ve Şanlıurfa) durumuna getirir. Yazları sıcak ve kurak geçerken, kışlar Akdeniz Bölgesine göre daha serindir. Yağışların çoğu kışın düşer. Yüksek alanlarda (Güneydoğu Toros etekleri, Mardin Eşiği ve Karacadağ )yağış miktarı artarken, Suriye çöllerine doğru azalır. Bölge İç Anadolu Bölgesi’ne göre daha fazla yağış almasına rağmen en kurak bölgedir. (Karasallık, güneyden esen çöl rüzgârları (Sam) buharlaşmanın artmasına neden olur). Bu durum sulama ihtiyacının artmasına neden olur. Doğuya doğru gidildikçe deniz etkisinin azalması ve yüksekliğin artmasına bağlı olarak, ortalama sıcaklık düşer, kar yağışı ve don olayları artar. Bölge genelinde Konveksiyonel yağışlar egemendir.
Bitki örtüsü: Bitki örtüsü bakımından en fakir bölgemizdir. Bitki örtüsü bozkırlardan oluşur. Orman bakımından % 3 ile en fakir bölgedir. Toros dağları ve Mardin Eşiği çevresinde yağış artar. Bu alanlarda meşe ormanları bulunur. Batıda Akdeniz ikliminin etkili olduğu alanlarda maki ve kızılçam ormanları bulunur.
Tarım: Ekonomisi büyük oranda tarıma dayanır. Bölgede ekili-dikili toprak oranı Türkiye ortalamasının üstünde bulunur. Geniş ve verimli tarım alanları büyük oranda makineli tarıma uygundur. Yüksek kuraklık ve sulama ihtiyacı tarım imkanlarını kısıtlar. Sulama ihtiyacı en fazla olan bölgedir. GAP(Güneydoğu Anadolu Projesi)’nin büyük oranda tamamlanması ve toprakların sulanmasına bağlı olarak tarımsal üretim ve üretilen ürün çeşidi hızla artmaya başlamıştır. Sulama imkanlarının artmasıyla birlikte nadasa ayrılan toprak azalmaktadır. Kuru tarım ( mercimek ) yerine sulu tarım uygulamaları (pamuk, sebze, şeker pancarı, mısır vb.) başlamıştır. Kırmızı mercimek, Antepfıstığı ve Pamuk üretiminde 1.sırada bulunur.
Başlıca tarım ürünleri:
Mercimek: Türkiye kırmızı mercimek üretiminde 1. sırada yer alır.
Pamuk: Tüm bölgede üretilmektedir. Pamuk üretiminde birinci sıradadır.
Zeytin: Bölgenin batısında Akdeniz ikliminin etkili olduğu alanlarda özellikle Nizip ve çevresinde üretilir.
Gaziantep-Şanlı Urfa arasında kalan sahalarda: Antepfıstığı, zeytin, üzüm, pamuk, susam ve keten üretimi yaygındır. Dicle Bölümü’nde: Pirinç, susam, kırmızı mercimek, pamuk, tütün, üzüm ve karpuz.
Buğday: Şanlı Urfa, Diyarbakır, Adıyaman ve Mardin.
Arpa: Şanlı Urfa ve Diyarbakır.
Antepfıstığı: Antep fıstığı üretiminde 1.sıradadır. Türkiye üretiminin büyük bölümü Urfa ve Siirt’ten sağlanmaktadır. Bölgede sulanabilen alanlarda sebze ve başta karpuz olmak üzere meyve üretimi yapılmaktadır.
Üzüm: Özellikle Güneydoğu Toroslar’ın güney eteklerinde yetiştirilir.
Tütün: Adıyaman, Diyarbakır ve Siirt başta gelir Türkiye üretiminde 2.sırada bulunur.
Hayvancılık: Mera hayvancığı yaygın durumdadır. Bölgede en önemli geçim kaynaklarından biridir. Bozkır alanlarının fazla olması küçükbaş hayvancılığın gelişmesini sağlamıştır. Siverek ve çevresi küçükbaş hayvancılığın yoğunlaştığı alandır. Ülkemizde bulunan mevcut koyun varlığının %13’ü bölgede bulunmaktadır. Elde edilen yapağının %14’ü,derinin %10’u bölgeden sağlanmaktadır. Bölgede özellikle Siirt’te tiftik, Mardin’de tiftik ve kıl keçisi beslenmektedir. Şanlıurfa’da at yetiştiriciliği önem kazanmıştır.
Bölgenin madenleri:
Bölgede bulunan en önemli yeraltı kaynağımız petroldür. Yurdumuzda üretilen petrolün tamamına yakını buradan sağlanır.
Petrol: Raman, Garzan (Batman), Kurtalan (Siirt), Mazıdağı (Mardin) Şanlıurfa, Kahta (Adıyaman) ve Ergani (Diyarbakır).
Fosfat: Mazıdağı (Mardin).
Doğalgaz: Çamurlu (Mardin)
Linyit: Silopi, Cizre, Diyarbakır ve Adıyaman.
Bölgede endüstri:
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Gaziantep dışında sanayi fazla gelişmemiştir. Bölgede bulunan başlıca sanayi kolları tarım ürünleri ve petrole dayalı olarak gelişmiştir. Bölgede kurulu bulunan sanayi kuruluşlarının büyük bölümü Gaziantep’te bulunmaktadır.
Et kombinaları: Mardin, Diyarbakır ve Şanlıurfa
Yem fabrikaları: Siirt, Şanlı Urfa, Mardin
Dokuma fabrikaları: Diyarbakır, Şanlı Urfa, Gazi Antep ve Siirt
Petrol Rafinerisi: Batman
Sigara fabrikaları: Siirt ve Adıyaman
Siverek: Peynir ve tereyağı
Nizip: Zeytinyağı
Diyarbakır: Gıda sanayi
Fosfat işletmesi: Mazıdağı (Mardin)
Linyit işletmeleri: Cizre
Gaziantep: Çimento, dokuma, giyim, bitkisel yağ, kimya, içki ve gıda sanayi.
Şanlıurfa: Çimento, tarım aletleri, pamuk ipliği, şarap, et kombinaları ve yapağı fabrikası.
Turizm:
Nemrut Dağı Heykelleri-Kommagene Krallığı tarafından yapılmış anıt mezarlar (Adıyaman)—Milli Park
Tarihi surlar ve Malabadi Köprüsü Silvan(Diyarbakır)
Arkeoloji ve Atatürk müzeleri
Hasankeyf (Batman)—- (Unesco Dünya miras listesinde)
Balıklı Göl (Şanlıurfa)
Tarihin ilk bilim merkezlerinden biri ( Harran)
Çermik Kaplıcası (Diyarbakır)
Mardin evleri
Belkıs harabeleri, Zeugma antik kenti ve müzesi (Gaziantep)
Tek Tek Dağları (Şanlıurfa )—Milli Park
Atatürk Baraj Gölü: Baraj gölü alanı mesire yeri, ulusal ve uluslararası su sporları yarışmaları merkezi durumuna gelmiştir.
BÖLGENİN GENEL ÖZELLİKLERİ
BÖLGENİN BÖLÜMLERİ ARASINDAKİ TEMEL FARKLAR
Orta Fırat Bölümü
Dicle Bölümü’ne göre;
Dicle Bölümü
Orta Fırat Bölümü’ne göre;
GAP Projesi